رایگان شروع کنید
درخواست استخدام
درخواست مشاوره
مدل استخوان ماهی چیست؟ + ۵ مرحله عملی برای استفاده از نمودار استخوان ماهی
مدل استخوان ماهی برای شناسایی و مدیریت حل مسئله، یافتن علت‌های مختلف آن و در بعضی موارد حل مسئله به کار می‌رود. این مدل که به‌نام‌های دیگری، از جمله نمودار ایشیکاوا هم شناخته می‌شود، از سال ۱۹۶۸ تاکنون، یکی از مهم‌ترین ابزارهای کنترل کیفیت بوده است. در این مقاله، ابتدا نگاهی به روش استخوان ماهی انداخته و سپس پنج مرحله عملی برای اجرای آن را با شما در میان می‌گذاریم.
در این مقاله می‌خوانید:
- مدل استخوان ماهی چیست؟
- راهنمای عملی استفاده از نمودار استخوان ماهی
- مرحله اول مدل استخوان ماهی: شناسایی مسئله
- مرحله دوم: طوفان فکری برای دلایل اصلی
- مرحله سوم: افزودن زیرشاخه‌های بیشتر
- مرحله چهارم: اولویت‌بندی و تجزیه و تحلیل
- مرحله پنجم: حل مسئله
- بهترین روش برای تجزيه و تحليل استخوان ماهی
- مزیت‌های استفاده از مدل استخوان ماهی
- جمع‌بندی
مدل استخوان ماهی
روش، نمودار یا مدل استخوان ماهی (Fish Bone Model) را به‌نام‌های دیگری مانند اسکلت ماهی، نمودار ایشیکاوا، نمودار علت و معلولی و نام‌های دیگر هم می‌شناسند. پرفسور ایشیکاوای ژاپنی این روش را در دانشگاه توکیو طراحی کرد. او نمودار استخوان ماهی را توسعه داد تا کم‌کم جایگاه ویژه‌ای بین رهبران کسب‌وکار پیدا کرد. شکل این نمودار، شبیه اسکلت ماهی است، به همین خاطر مدل استخوان ماهی نام گرفته است. پرفسور ایشیکاوا در این فرایند حل مسئله، مسئله اصلی را روی سر ماهی می‌نویسد؛ سپس اجزا و اطلاعات مربوط به آن را طوری در شاخه‌های نمودار قرار می‌دهد که همه اطلاعات به‌صورت تصویری و به‌شکل اسکلت ماهی ترسیم شوند. نمودار استخوان ماهی روش مؤثر و ارزشمندی برای شناسایی و حل مسئله است. نرم‌افزارهای زیادی هم برای طراحی نقشه ذهنی مبتنی بر این روش وجود دارند که از رایج‌ترین آن‌ها، می‌توان به این نرم‌افزارها اشاره کرد:
- نرم‌افزار مایندمایستر (MindMeister)،
- نرم‌افزار اکس‌مایند (XMind)،
- نرم‌افزار مایندمپینگ (MindMapping)،
- نرم‌افزار منیجر فری‌مایند (Manager FreeMind).
حالا شاید بپرسید چه زمانی از مدل استخوان ماهی استفاده کنیم؟ در واقع نمودار استخوان ماهی برای تجزیه و تحلیل، شناسایی و راه‌حل‌یابی مسئله است. این روش بیشتر در چنین مواردی کاربر دارد:
- برای شناسایی علت‌های احتمالی مسئله،
- برای جلوگیری از تکرار مسئله در آینده،
- برای توسعه محصولات یا افزایش خروجی،
- یا اطمینان از هم‌راستایی اصلاحات برای حل مسئله.
استخوان ماهی توانایی‌های زیادی در نشان‌دادن و ساخت المان‌ها، اجزای مسئله و روابط بین آن‌ها دارد و می‌تواند تصویر کلی از مسئله را ترسیم کند؛ تصویری که با یک نگاه به آن، همه شاخه‌ها و ابعاد مسئله قابل‌فهم باشند. همین قابلیت، یکی از مهم‌ترین مزیت‌های این مدل نسبت به سایر روش‌هاست. از طرف دیگر مدل استخوان ماهی برای ایده‌پردازی، شناسایی علت‌های احتمالی مسئله، بیان مسئله، ایجاد تصویر منسجم از آن با استفاده از المان‌های بصری، روشن‌کردن روابط بین اجزای مسئله، و در نهایت حل مسئله هم کاربردهای فراوانی دارد.
راهنمای عملی استفاده از نمودار استخوان ماهی
به‌کارگیری مدل استخوان ماهی برای حل مسئله ساده است. برای ترسیم این نمودار و حل مسئله بر اساس استخوان ماهی ایشیکاوا، مراحل مختلفی بیان شده است. همه راهنماهای موجود از این مدل، با چند گام کمتر یا بیشتر، بر یک اساس قرار گرفته‌اند. در این راهنمای عملی، مدل استخوان ماهی را در ۵ مرحله شرح می‌دهیم:
- شناسایی مسئله
- طوفان فکری برای دلایل اصلی
- افزودن زیرشاخه‌های بیشتر
- اولویت‌بندی و تجزیه و تحلیل
- حل مسئله
در ادامه هر مرحله را به‌صورت عملی و کاربردی توضیح می‌دهیم:
مرحله اول مدل استخوان ماهی: شناسایی مسئله
نمودار استخوان ماهی را می‌توان یک‌نفره یا به‌صورت گروهی ترسیم کرد. البته به‌طور معمول توصیه می‌شود روش استخوان ماهی را در قالب گروه به کار بگیرید، چون می‌توانید با استفاده از طوفان فکری، همه اجزای مسئله را به‌طور کامل و موشکافانه بررسی کرده و به بهترین راه‌حل برای مسئله برسید. ابتدا مسئله را شناسایی کرده و آن را تعریف می‌کنیم. بعد هم آن را در دایره‌ای سمت راست برگه کاغذ می‌نویسیم.
مرحله دوم: طوفان فکری برای دلایل اصلی
خط مستقیمی به‌سمت چپ برگه می‌کشیم. این خط همان ستون فقرات ماهی است. برای ترسیم استخوان‌های ماهی هم، خطوط موربی با زاویه ۴۵ درجه نسبت به ستون اصلی می‌کشیم. هریک از استخوان‌های ماهی را که در واقع علت‌های اصلی مسئله هستند، با طوفان فکری بررسی می‌کنیم. جلوی هر خط موربی، یکی از دلایل اصلی را می‌نویسیم که منجر به بروز مسئله شده است.
مرحله سوم: افزودن زیرشاخه‌های بیشتر
اگر لازم شد، می‌توانیم تیغ‌های ریزتر دیگری هم به استخوان‌های ماهی اضافه کنیم. در هرکدام از این زیرشاخه‌ها، اجزای بیشتری از علت بروز مسئله را نوشته و بررسی می‌کنیم. این روند افزودن زیرشاخه به استخوان‌های ماهی را تا جایی ادامه می‌دهیم که نیاز باشد. در مرحله بعد می‌توانیم آن‌ها را اولویت‌بندی کرده و علت‌هایی که اهمیت کمتر یا بیشتری دارند، عقب و جلو کنیم.
مرحله چهارم: اولویت‌بندی و تجزیه و تحلیل
حالا علت‌ها را اولویت‌بندی می‌کنیم. علت‌هایی که دارای پیچیدگی کمتری هستند، نزدیک به سر ماهی، و علت‌هایی که دارای پیچیدگی بیشتری هستند، نزدیک به دُم ماهی می‌نویسیم. بعد هم نوبت به تجزیه و تحلیل استخوان‌ها و تیغ‌ها می‌رسد. در این مرحله باید علت‌هایی را انتخاب کنیم که از بقیه مهم‌تر هستند. هنگام حل مسئله، توجه بیشتری به آن‌ها می‌کنیم.
مرحله پنجم: حل مسئله
بعد از اولویت‌بندی و دسته‌بندی، به رفع عوامل بروز مسئله بر مبنای اولویت می‌پردازیم تا در نهایت با رفع همه عوامل بروز مسئله، بتوانیم مسئله اصلی را هم حل کنیم. البته بررسی و حل همه علت‌های بروز مسئله اصلی، زمانی قابل‌انجام است که مسئله کوچک و ساده باشد. اگر مسئله موردنظر بزرگ و پیچیده باشد، علت‌های آن هم زیاد و پیچیده‌تر می‌شوند. در چنین شرایطی اگر علت‌ها را با مدل استخوان ماهی شناسایی کرده باشیم، استخوان‌های فراوانی خواهیم داشت که هرکدام نشان‌دهنده یکی از علت‌های مسئله هستند. بنابراین از نظر منابع زمانی و امکانات موجود، دیگر قادر به بررسی و حل همه آن‌ها نیستیم. پس باید طوری علت‌ها را اولویت‌بندی کنیم که با توجه به منابع موجود، بتوانیم مسئله اصلی را حل کنیم.
بهترین روش برای تجزيه و تحليل استخوان ماهی
برای تجزیه و تحلیل علت‌ها یا همان استخوان‌های ماهی در این مدل، از روش‌های مختلفی می‌توان استفاده کرد که یکی از بهترین آن‌ها، طوفان فکری (Brainstorming) است. جلسه طوفان فکری به‌طور معمول با حضور همه اعضای گروه یا کسب‌وکار و کسانی برگزار می‌شود كه به‌صورت بالقوه با آن مسئله ارتباط دارند. به‌طور معمول یک نفر به‌عنوان رهبر گروه، طوفان فكری را هدايت می‌كند و كار رسم نمودار استخوان ماهی را برعهده می‌گیرد. در این جلسه مسئله که از قبل تعيين شده، مطرح می‌شود و افراد با فعال‌كردن ذهن خود، راهکارهای مختلفی برای حل مسئله پیشنهاد می‌دهند.
در استفاده از طوفان فکری برای مدل استخوان ماهی به این نکته‌ها توجه کنید:
- همه افراد بايد روي مسئله اصلی هم‌نظر باشند.
- ایده‌ها باید به‌صورت خلاصه بیان شوند تا ذهن سایر افراد هم در جهت آن فعال شود.
- نظر همه اعضا باید در معرض دید بقیه هم قرار بگیرد.
- هنگام طوفان فکری، کسی نباید از ایده فرد دیگری انتقاد کرده یا حتی او را تشویق کند.
- علت‌های مطرح‌شده برای مدل استخوان ماهی را به‌صورت دسته‌بندی ثبت کنید.
- علت‌ها را به‌ترتيب درجه اهمیت برای مسئله روي استخوان‌های بزرگ، متوسط، كوچك، و تیغ‌های ریز ماهی بنویسید.
- علت‌هاي احتمالي مؤثر در بروز مسئله را هم بررسی کنید تا هيچ علتي فراموش نشود.
- علت‌هايی كه به‌نظر تأثيرات بيشتری روی معلول دارند، از بقيه متمايز كنيد. اطلاعات بیشتری درباره این علت‌ها جمع‌آوری کنید.
- علت‌ها را براساس مستندات واقعي و مدارك صحيح شناسايي و بررسی كنيد.
- آيا بين این علت‌ها و معلول‌ها هم‌بستگي وجود دارد؟ درباره این مسئله هم تحقیق کنید.
مزیت‌های استفاده از مدل استخوان ماهی
هدف اصلی مدل استخوان ماهی شناسایی مسئله و یافتن علت‌های دخیل در بروز آن است. استفاده از این نمودار مزیت‌های فراوانی نسبت به بعضی روش‌های دیگر برای شناسایی و حل مسئله دارد، که از آن جمله می‌توان به این‌ها اشاره کرد:
- با مدل استخوان ماهی می‌توانیم همه جوانب مسئله را بررسی کرده و تصمیم‌گیری کنیم.
- این مدل، رابطه بین علت‌ها را به تصویر می‌کشد، و باعث می‌شود اهمیت نسبی آن‌ها مشخص شود.
- این روش باعث ترغیب و بروز خلاقیت می‌شود، چون توجه همه را به ابعاد مختلف مسئله کانالیزه می‌کند.
- استخوان ماهی باعث جلوگیری از محدودنگری و افزایش کل‌نگری شده و امکان بررسی همه ابعاد مسئله را فراهم می‌کند.
- استخوان ماهی تصویری کلی از مسئله را پیش رو قرار می‌دهد، پس به‌راحتی می‌توانیم اولویت‌های منطقی را در نظر گرفته و بر آن اساس شروع به حل مسئله کنیم.
مدل استخوان ماهی را می‌توان با هر شرایطی هماهنگ کرد و برای حل هر مسئله‌ای استفاده نمود. وقتی علت‌های بروز مسئله مشخص نباشد، استخوان ماهی کمک فراوانی به یافتن آن‌ها می‌کند. افراد در هر گروه یا کسب‌وکاری می‌توانند با رسم این نمودار، رابطه علت و معلولی بین مسئله و علت‌های اصلی آن را به‌صورت بصری مشاهده کرده و درک کنند.
جمع‌بندی
روش‌های زیادی برای حل مسئله وجود دارند که یکی از مؤثرین آن‌ها مدل استخوان ماهی است. این مدل بیشتر روش گروهی شناسایی مسئله است. با استفاده از آن می‌توان ریشه‌های اصلی بروز مسئله را شناسایی کرده و در جهت حل آن‌ها گام برداشت. در این مقاله ابتدا روش یا نمودار استخوان ماهی را شرح دادیم. سپس نرم‌افزارهایی برای ترسیم این مدل معرفی کرده و پنج مرحله عملی و کاربردی هم برای به‌کارگیری آن با شما در میان گذاشتیم. در نهایت مزایای استفاده از نمودار استخوان ماهی را هم توضیح دادیم.
